دفتر نشر آثار علامه حکیم سید محمد جواد موسوی غروی

اول بگویم که رسول گرامی و عظیم الشأن اسلام صلوات الله علیه نه شیعه بود، نه سنی، نه دوازده امامی بود و نه شافعی، نه هفت امامی بود نه حنبلی، نه شش امامی بود نه حنفی و نه زیدی بود نه مالکی. او رسول خدا بود. در خصوص خمس، در زمان پیامبر اکرم غنیمتی بدست نیامد جز در برخی از غزوات که به شکل مذکور در آیه تقسیم می‌شد. پس از رسول خدا مسلمان‌ها بر اساس خودخواهی‌های خود دچار تفرقه شدند و بر سر میراث معنوی رسول خدا (ص) به جدال و کشمکش پرداختند. شما همین امروز، علیرغم این همه توسعه در ابزارهای رسانه‌یی، نمی‌توانید به کُنه یک خبر و درستی آن پی ببرید.
برای شناختن عمل رسول باید به متن قرآن رجوع کنیم. آیات قرآن ابدی است و باید همیشه اجراء شود. فقرزدایی از جامعه امت اسلام از دستورات اکید خدای متعال است و شما در قرآن می‌بینید که مصارف خمس با زکات متفاوت است. آیه 41 سوره انفال را با آیه 60 سوره توبه مقایسه کنید. امیرالمؤمنین از کسی خمس نگرفت به دلائل سیاسی که مجال توضیح آن در این مختصر هم نیست. ولی با عنایت به تفاوت دو موضوع، خمس از اساسیات فقرزدایی و توسعه اقتصادی و تعدیل ثروت بین مسلمانها است.

و اما محاسبه خمس توسط یک روحانی امری من در آوردی است و هر کس سودی بی‌رنج نصیبش شد، خودش باید طبق آیه به شش گروه مذکور در آیه، یا به یکی از آنها بپردازد، که خویشان پیامبر اگر باشند و فقیر هم باشند یک دسته از آن 6 گروه می‌باشند. بناءبراین تقسیم خمس به سهم سادات و سهم امام و پرداخت آن به یک روحانی خلاف صریح قرآن است.

من در رساله‌ها و تفسیرهای ترتیبی و موضوعی، مبسوطاً به این مسأله پرداخته‌ام و چون مفصل است در اینجا نمی‌توانم پاسخگو باشم. برخی از این مسائل در سایت آمده است. در خصوص عصری کردن دین از جمله خمس و زکوت، قرآن نمی‌خواهد همۀ امور مردم در دست دولت باشد، بلکه اکثر کارها را به خود مردم واگزار می‌کند تا دولت‌ها نتوانند شؤونات مردم را در اختیار بگیرند و آزادی‌های مادی و معنوی آنها را سلب نمایند.

خود آن مال را اگر ارث دهنده خمسش را نداده باشد، بر ارث برنده واجب است، قبل از تقسیم یا بعد از آن، از سهم خود، خمس آن را خارج و اداء نماید. و بعد اینکه اگر این مال را مدتی نمی‌خواهد، بهتر است در یک امر اقتصادی و تولیدی بکار اندازد. اما اگر برایش به طور قطع مقدور نمی‌باشد، خرید اوراق بهادار بلامانع است ولی بر سود آنها حتماً خمس تعلق می‌گیرد.

برای تبلیغ دین خدا، هیچ رسولی مجاز نبوده است از مردم وجهی دریافت کند به گونه‌یی که این عمل شغل درآمدزا برای او محسوب گردد. یعنی شغلی که در قبال انجام کار مزد دریافت می‌کند.
اما این بدان معنی نیست که اهل ایمان، جهت توسعۀ دین خدا چیزی هزینه نکنند. مثلاً اگر پیامبر سلاح یا زرهی می‌خواهد، و خود توان تهیه آن را ندارد، آیا بر سایر ایمان آوردگان واجب نیست از مال خود در این راه هزینه کنند؟! حال اگر رسول به سبب رسیدگی به امور مردم و پاسخگویی به آنها و فرماندهی در غزوات محتاج لباس و غذاء شد، وظیفۀ اهل ایمان چیست؟! باید بگویند لازم نیست به امورات مردم و شؤونات جامعه رسیدگی کنی! برو کاری را برای خودت دست و پا کن تا به ما محتاج نباشی، چون خدا گفته است نباید در قبال تبلیغ دین مزدی بگیری! ولی توجه کنیم که مزد نخواستن فقط در قبال تبلیغ است و این پیش گیری است از اینکه این کار شغل نشود و ایجاد طبقه ویژه در جامعه نکند. از اینرو در آیات دیگر این موضوع را روشن ساخته است. در همان زمان هم مردمانی معترض بودند که: مگر رسول راه می‌رود و غذاء می‌خورد؟ و خدای تعالی در پاسخ آنها می‌فرماید: رسول در این مسائل مثل شما است. آنها می‌گویند: «وَقَالُوا مَالِ هَذَا الرَّسُولِ يَأْكُلُ الطَّعَامَ وَيَمْشِي فِي الْأَسْوَاقِ لَوْلَا أُنزِلَ إِلَيْهِ مَلَكٌ فَيَكُونَ مَعَهُ نَذِيرًا»، این چه رسولی است که غذاء می‌خورد و در بازارها راه می‌رود، چرا بر او فرشته‌یی نازل نگشته است تا همراه او بیم دهنده باشد؟ در ادامه اعتراض خود می‌گویند «أَوْ يُلْقَى إِلَيْهِ كَنزٌ أَوْ تَكُونُ لَهُ جَنَّةٌ يَأْكُلُ مِنْهَا» یا اینکه گنجی بر او افکنده شود، یا مر او را باغی باشد که از آن بخورد؟ (فرقان 7و8). در آیه 20 همین سوره خدا پاسخ می‌دهد: «وَما أَرْسَلْنَا قَبْلَكَ مِنَ الْمُرْسَلِينَ إِلَّا إِنَّهُمْ لَيَأْكُلُونَ الطَّعَامَ وَيَمْشُونَ فِي الْأَسْوَاقِ»، پیش از تو نیز ما رسولانی نفرستادیم جز آنکه غذاء می‌خورند و در بازارها راه می‌روند. و در آیه 103 توبه به پیامبر دستور می‌دهد برای تزکیه و تطهیر مردم از آنان صدقه بگیرد، «خُذْ مِنْ أَمْوَالِهِمْ صَدَقَةً تُطَهِّرُهُمْ وَتُزَكِّيهِم بِهَا». ولی این یک اصل کلی است که برای تربیت و تعلیم باید هزینه کرد اما باید مبادی، مبانی، اصول و خروجی های آن تعیین شده باشد.

حضرت والد در کتاب فقه استدلالی، یکصد صفحه تمام در باب خمس مطلب نوشته‌اند، خدای متعال در کتاب مجیدش، دریافت کنندگان خمس را به شش گروه تقسیم کرده است، خدا، رسول، خویشان رسول، یتیمان، درماندگان، و به راه ماندگان.

هیچ یک از ادباء مفسر، در خصوص این آیه از «لام ملکیت یا مالکیت» صحبت نکرده‌اند. نه در شیعه و نه در سنی، اما استناد بعضی از مفسران به پاره‌یی از روایاتی است که از اخبار آحاد غیر محفوف به قرائن صدور محسوبند. از این رو تمسک به آنها در بیان آیات موجب بروز خطاء در فهم آنها می‌گردد. و این مطلب را مفسر بزرگ معاصر علامه طباطبائی هم در تفسیر المیزان به آن تصریح کرده و در ذیل آیه 41 سورۀ انفال می‌گوید: «ولکن مفسرین اهل سنت دربارۀ آن و اینکه تفسیر آیه چیست اختلاف کرده‌اند.» در بحث روایتی در ذیل همین آیه علامه می‌گوید: «اخباری که از ائمه اهل بیت علیهم السلام رسیده متواتر است در این که خمس به خدا و رسول و امام از اهل بیت و یتیمان و مسکینان و ابن سبیل سادات است و به غیر ایشان داده نمی‌شود. و اینکه خمس به شش سهم به همان نحوی که در روایات بالا آمده تقسیم می‌شود و اینکه خمس مختص به غنائم جنگی نیست، بلکه هر چیزی که در سنت غنیمت شمرده شود شامل می‌شود.» اما علامه در بحثی که در ذیل آیه دارد، یتیمان و درماندگان و رهگزران را عام گرفته و گفته است: «برای هر یک از آنها سهمی است به این معنی که هر یک مستقل در گرفتن سهم خود می‌باشد...» سخن ما در این است که واضحات و مسلمات و تصریحات قرآن را که عمومات آن هم هستند نمی‌توان با روایاتی که ناسازگار با این خصوصیات آیات کتابند، تخصیص زد. ما همین حرف «لام» را در آیه 215 سوره بقره می‌بینیم: «يَسْأَلُونَكَ مَاذَا يُنفِقُونَ قُلْ مَا أَنفَقْتُم مِّنْ خَيْرٍ فَلِلْوَالِدَيْنِ وَالأَقْرَبِينَ وَالْيَتَامَى وَالْمَسَاكِينِ وَابْنِ السَّبِيلِ وَمَا تَفْعَلُواْ مِنْ خَيْرٍ فَإِنَّ اللّهَ بِهِ عَلِيمٌ»، آیا در این آیه هم باید «لام» را حرف «ملک یا مالکیت» بشماریم و بگوییم یتیمان و مساکین و اقربائی که فقط به نحوی با پدر و مادر مربوط می‌شوند؟! هیچ حکیمی حصر آیات کتاب را در چند نفر مخصوص جائز ندانسته است. بناءبراین یتیمان، مساکین وابن سبیل، نه تنها در این آیه، که در تمام آیات مشابه عمومیت دارند والا لازم می‌آید در هر برهه‌یی از زمان، بخشی از آیات تعطیل گردد. و اما در مورد تعلق یک ششم از کل خمس به ذی القربای نبی یا بنی‌هاشم، که خیلی گسترده‌تر از اصطلاح سادات فعلی در فقه ما است، به جهت این است که آنها از زکات محروم شده‌اند، و شیعه و سنی به این حرمت فتوی داده‌اند. بر حسب روایات متواتره از رسول خدا (ص). اما سخن در این است که این ذی القربای نبی یا بنی‌هاشم باید اولاً شناخته شده باشد و ثانیاً حتماً فقیر و نیازمند باشد. اگر چنین ذی القربایی یافت نشد، سهم او به طبقات قبل یا بعد منتقل می‌شود. حال فرض کنید یک فردی از سادات باشد، فقیر هم باشد ولی معتاد به مواد مخدر یا خمر یا قمار باشد، یا ظالم و متجاوز به حقوق مردم باشد، آیا می‌توان از خمس چیزی به او داد؟! طبق آیات دیگر پرداخت خمس به او حرام است. مگر آنکه این خمس، غیر مستقیم صرف سالم سازی او، یا منع او از ادامه ظلم شود. در این صورت جائز است. یا صرف تعلیم و تربیت اولاد او شود. به هر حال به دست خود او نمی‌توان داد.

هر شخص خود مکلف است حساب ارباح مکاسب و غنائم خود را کرده و رأساً اقدام به هزینه کردن در شش مورد فوق نماید. می‌تواند تمامی خمس را به یکی از موارد بالا یا چند مورد اختصاص دهد. اینکه صاحبان دین نزد علماء بروند و صورت اموالشان را در اختیار آنها بگذارند، و ایشان بگویند که به چه میزان مدیون هستند، کاری خلاف قرآن و سنت رسول خدا (ص) است. آن انفاقی نزد خدا مأجور است که شخص خود به حساب و کتاب مالش بپردازد و سهم شش گروه مذکور در آیه را از غنیمتی که سود برده، خود بپردازد.

و اما راجع به فدک، طبق صریح آیه 6 سوره حشر، این از غنائمی است که بدون زحمت مسلمانان بدست آمد. طبق قرار داد با یهود فدک، پیامبر به آنها زنهار و امان داد تا بدون جنگ و خون ریزی، منطقه زیر نفوذ مسلمانان را رها کنند و بروند و هر آنچه می‌توانند با خود ببرند. و این حادثه بعد از فتح خیبر بود. یهود فدک از واقعۀ خیبر هراسناک شدند و خود پیشنهاد ترک منطقه را دادند و فدک را به شخص پیامبر پیشکش کردند. در سیرۀ رسول الله ترجمه ابو اسحاق همدانی می‌نویسد: «و فدک، خاص، از آن پیغمبر علیه السلام بود، از بهر آنکه جنگی نکرده بودند و آن را بداده بودند.» گذشته از اینها، هر مکتب، چه حق و چه باطل، برای پیشبرد مقاصد خود نیازمند صرف هزینه‌هایی می‌باشد. اگر درآمد فدک، بعد از پیامبر، در دست امیر المؤمنین علی علیه السلام بود، در تحکیم مبانی فکری و سیاسی خود به گونه‌یی دیگر توفیق می‌یافت. امروز هم نظام‌های خودکامه یا تمامیت خواه، دست مخالفان خود را در تأمین منابع مادی می‌بندند تا نتوانند فعالیتی در راستای اهداف خود داشته باشند. ابن ابی الحدید در شرح خود بر نهج البلاغه بر این قضیه پای می‌فشارد و من نیز استدلال او را قبول دارم.

بناءبر آنچه بیان شد تقسیم خمس به سهم امام و سهم سادات نه تنها از متن آیه و سنت قطعیه استنباط نمی‌شود، بلکه کاملاً مغایر و مخالف آیه است.

خمس به نص صریح کتاب و سنت و اتفاق شیعه و اهل سنت ثابت است، چنانکه خدای تعالی در کتاب عزیزش فرموده:
«وَاعْلَمُواْ أَنَّمَا غَنِمْتُم مِّن شَيْءٍ فَأَنَّ لِلّهِ خُمُسَهُ وَلِلرَّسُولِ وَلِذِي الْقُرْبَى وَالْيَتَامَى وَالْمَسَاكِينِ وَابْنِ السَّبِيلِ إِن كُنتُمْ آمَنتُمْ بِاللّهِ وَمَا أَنزَلْنَا عَلَى عَبْدِنَا يَوْمَ الْفُرْقَانِ يَوْمَ الْتَقَى الْجَمْعَانِ وَاللّهُ عَلَى كُلِّ شَيْءٍ قَدِيرٌ»(انفال41)
و بدانید آنچه را که به سود بدست آورید پس همانا برای خدا است یک پنجم آن و برای رسول و خویشان و یتیمان و درماندگان و رهگزران، اگر به خدا ایمان آورده‌اید و به آنچه بر بندۀ خود نازل کرده‌ایم.
و اما آنکه خمس بر چه چیزهای تعلق می‌گیرد، هفت مورد است که علامه حکیم آیت الله غروی در ابتداء بحث خمس در کتاب فقه استدلالی آن را بیان کرده‌اند. این مسأله قطعی است که علی علیه السلام در دوران حکومت خود خمس ارباح مکاسب و تجارت را دریات نفرمود. برای توضیح بیشتر می‌توانید به مبحث هفتم از کتاب فقه استدلالی، بحث خمس «وضع خمس در عهد علی علیه السلام» مراجعه کنید.

تنها یک ششم از میزان خمس به رسول یا امام تعلق می‌گیرد و پنج ششم دیگر برای خدا، خویشان رسول، یتیمان، درماندگان و رهگزران است. و اینکه خمس باید به امام معصوم داده شود، مبنایی ندارد! و شخص اگر خود در خویشان و اطرافیان، محتاج و نیازمند سراغ داشته باشد می‌تواند تمام خمس را به آنها دهد و یا می‌تواند تمام را در راه تبلیغ دین خدا خرج کند، آنگاه همه را در راه خدا و رسول هزینه کرده است. پس ضرورت ندارد که شخص خمس خود را برای تقسیم کردن و صرف آن به امام یا شخص دیگری دهد. «ما موظفیم بدون تصرف در مفاهیم و الفاظ به متن آیۀ خمس عمل نماییم. سهم خدا را به مصارف عام المنفعه برسانیم، مثل، ساختن بیمارستان، مدرسه، راه و پل، توسعه فرهنگ و تأمین درمان و دارو و مانند اینها. و سهم رسول را صرف فقراء مسلمین و ازدواجها و دیون مقروضین و معالجعه بیماران کنیم، و به طور کلی به مصرف اموری برسانیم که سیرۀ رسول خدا صلی الله علیه و آله بوده. سهم ذوی القربی هم که مخصوص بنی‌هاشم است، و سهم ایتام و مساکین و ابن سبیل را هم ابتداء به سادات بنی هاشم بدهیم، و هرگاه در بین آنها محتاجی باقی نماند، به فقراء و ایتام و غرباء نیازمند برسانیم. پس خمس در انحصار کسی نیست. وقتی بدین نحو عمل شود، مطابق و موافق آیه شریفه خواهد بود، و به کلام علی علیه السلام، که اهل تسنن نیز روایت کرده‌اند، رفتار خواهد شد و در نتیجه به عموم قرآن عمل شده است.» (مبحث نهم، «مصرف خمس»، کتاب فقه استدلالی)

علامه غروی در مبحث پنجم از بحث خمس «فرق بین خمس و زکات» به تفاوت حکم در خمس و زکات پرداخته‌اند. حکم خمس و زکات قابل مقایسه با یکدیگر نیستند.

عقیده عامه در مورد خمس نیز در مبحث چهارم کتاب فقه استدلالی تحت عنوان «برخی از کلمات فقهاء عامه در منابع خمس» آمده است. بناءبراین اهل سنت هم به خمس به عنوان ارباح مکاسب و نه قفط غنائم جنگی معتقد می‌باشند. نتیجه آنکه خمس و محل درآمد و هزینه آن با زکات (صدقات مذکور در قرآن) کاملاً متفاوت است. بناءبراین یک شخص از یک منبع درآمد باید خمس خود را بپردازد و از یک منبع دیگر زکاتش را. مثلاً مالک یک کارخانه تولید پارچه، از محصول روزانه خود یک دهم را زکات می‌دهد که مستحقان آن در آیه 60 سوره توبه مذکورند. اما این کالا، چون مشتری ندارد، در انبار کارخانه می‌ماند، بعد از مدتی پارچه‌های انبار شده مشتری پیدا می‌کند و دو یا چند برابر قیمت به فروش می‌رسد. این سودی که هیچ زحمتی برای آن کشیده نشده ارباح مکاسب محسوب است و باید خمس آن را فقط برای یک بار پرداخت کند. بناءبراین هر شخصی که خود را مدیون به پرداخت خمس می‌داند باید شخصاً اقدام کرده و در موارد مذکور در آیه 41 سوره انفال صرف نماید.