اگر در مجموع آیاتی که ذیل هر یک از عناوین بالا قرار می‌گیرند، «کتاب» به معنای قرآن متن نباشد، در 90 درصد آنها، کتاب به معنای همین قرآن است. آیا کتاب در زبان عربی به معنای گفتار است یا نوشتار، یا هر دو؟!
این چگونه است که ما از هر سخنور، دانشور، عارف، حکیم، شاعر، فیلسوف یا هر عالم دیگری که بخواهیم سخن بگوییم، با استناد به گفته‌ها و نوشته‌های او، به تبیین و نقد اندیشه‌هایش می‌پردازیم. و باز چگونه است که در خصوص رسول اسلام و کتاب او، که در عین حال کتاب خدا نیز هست، بی‌استناد حتی به یک آیه، به رد یا قبول، و نفی یا اثبات، و حک یا اصلاح آن اقدام می‌نماییم؟! چگونه است که قرآن، دربارۀ خود حق سخن گفتن ندارد، و ما مجبوریم هر چه هر کسی پیرامون آن گفت بپذیریم؟! حقاً این یک بی‌انصافی محض است. این کلام را نه از سکوی دفاع از قرآن بر زبان می‌آورم، بلکه در مقام دفاع از حق، حقی که برای هر متهمی قائلیم! که وقتی او را بر کرسی اتهام نشاندیم، حق دفاع از خویش را از او سلب ننماییم. قرآن متهم به مجهول بودن است، قرآن متهم به محرّف بودن است، قرآن متهم به منسوخ بودن است و قرآن متهم به اتهامات بیشماری است. چرا مجاز نیست خود از خود سخن بگوید، و به کلام و لحن و آوای خویش به رفع اتهاماتش بپردازد؟!
قرآن وقتی خود می‌گوید:
«كِتَابٌ أَنزَلْنَاهُ إِلَيْكَ لِتُخْرِجَ النَّاسَ مِنَ الظُّلُمَاتِ إِلَى النُّورِ» (ابراهیم 1)
 این کتابی است که بر تو فرودش آوردیم تا بیرون بری مردمان را از تاریکی‌ها به سوی نور.
«وَهُوَ الَّذِي أَنَزَلَ إِلَيْكُمُ الْكِتَابَ مُفَصَّلًا وَالَّذِينَ آتَيْنَاهُمُ الْكِتَابَ يَعْلَمُونَ أَنَّهُ مُنَزَّلٌ مِّن رَّبِّكَ بِالْحَقِّ فَلاَ تَكُونَنَّ مِنَ الْمُمْتَرِينَ» (انعام 114)
 و او است که فرود آورد بر شما کتاب را به تفصیل، و آنان که کتابشان دادیم می‌دانند که این فرود آمده از پروردگار تو است به درستی، پس (ای پیامبر) از تردیدکنندگان مباش، و به تمامت و کمال یافته است کلمه (گفتار) پروردگار تو به راستی و عدل، هیچ چیز کلمات او را مبدل نسازد (و چیزی جایگزین کلمات او نگردد) و او  است شنوای دانا.
اگر «کلمه و کلمات» را در این آیه گفتار تلقی کنیم، که چنین هم هست، قرآن در این آیه خود را هم متن و نوشتار می‌داند و هم گفتار.
البته «کلمه و کلمات» در قرآن مفهومی وسیع‌تر از «گفتار» دارد، به معنای انسان تعالی یافته و به کمال رسیده نیز هست، عیسی و موسی کلمه الهی هستند، و سایر نعمت‌ها نیز کلمه الهی می‌باشند. اما آیه‌یی از انزال کلمه یا کلمات سخن نگفته است. در عین حال از اتمام کلمه و نعمت در چند آیه سخن رفته است.
و اما لفظ قرآن، به معنای خواندن است، و بیشتر خواندن از روی متن. در لغت عرب معنای آن چنین آمده است: قرأَ یقرءُ قِراءَةً و قرآناً، الکتابَ، نطَقَ بالمکتوب فیه، او؛ القَی النَظَر فیه و طالعه. به چیزی که مکتوب است، ناطق شد، یعنی از روی نوشته خواند، و یا بر آن نظر افکند و مطالعه کرد. به معنای ابلاغ سلام نیز آمده است.
حال نام این کتاب که بر سر او جدل است، «قرآن»  نیز هست. یعنی متنی که از روی آن می‌خوانند. اجازه دهیم قرآن خود از این بابت هم سخن بگوید و خود را معرفی نماید.
«...قُلِ اللّهِ شَهِيدٌ بِيْنِي وَبَيْنَكُمْ وَأُوحِيَ إِلَيَّ هَذَا الْقُرْآنُ لأُنذِرَكُم بِهِ وَمَن بَلَغَ...» (انعام 18)
بگو ای پیامبر که خدا میان من و شما گواه است و این قرآن بر من وحی شده است تا بدان شما را بیم دهم و نیز به هر کس (که این پیام) برسد.
«حم‌ تَنْزِيلٌ مِنَ الرَّحْمَنِ الرَّحِيمِ  كِتَابٌ فُصِّلَتْ آياتُهُ قُرْآنًا عَرَبِيا لِقَوْمٍ يعْلَمُونَ» (فصلت 1 تا 3)
تنزیلی است از رحمان رحیم (تدریجاً فرود آمده است) کتابی است که آیاتش از هم گشوده شده قرآنی است عربی برای مردمانی که بدانند.
در آیة سوم متن هم نوشتاری معرفی شده که باید خوانده شود. و اگر بگوییم «قرآن» «خواندنی» است و خواندن نوعی از گفتار است، پس در این آیه، متن هم نوشتاری است و هم گفتاری. منتهی گفتاری که به جهت قرائت نوشتار حادث می‌گردد.
«وَإِذَا قَرَأْتَ الْقُرْآنَ جَعَلْنَا بَينَكَ وَبَينَ الَّذِينَ لَا يؤْمِنُونَ بِالْآخِرَةِ حِجَابًا مَسْتُورًا» (الإسراء 45)
و هر گاه تو (ای پیامبر) قرآن خواندی بنهادیم بین تو و آنان که ایمان به آخرت نمی‌آورند پرده‌یی ناپیدا.
در هر حال در هفتاد آیه از آیات متن، لفظ قرآن مذکور است. که می‌توان آن را به هر دو معنای نوشتار و گفتار تلقی کرد، زیرا در ماهیت و حقیقت امر مشکلی و اختلافی پدید نمی‌آید.
نتیجه آنکه طرح این مباحث، نه تنها زیانی بر قرآن ندارد، و خسارتی بر شاکلة آن وارد نمی‌سازد بلکه مفید هم هست، زیرا خود قرآن را وادار به دفاع از خود می‌سازد. اساساً به چالش کشاندن قرآن بسیار سودمند است. به حال مسلمان‌ها نیز سودمند است. اما نتیجة این مباحث، حتی اگر راهبردی هم باشند، به این زودی راه به جایی نمی‌برد.
اما اگر گمان بریم که زمانی برسد که قرآن هم به مانند سایر کتب پیامبران مثل عهد عتیق و جدید، یا اوستا، به تاریخ بپیوندد و اثری وضعی و ماهوی بر جامعه مسلمانان نداشته باشد، تا ما از حکومت‌های استبدادی با نام دین رها شویم و از قیودات اسارت بار احکام فقهی برآمده از مذاهب مختلف اسلام آزاد گردیم، چنین چیزی اتفاق نمی‌افتد، زیرا شاکلة قرآن و ساختار آیات آن کاملاً متفاوت است. گویا از یک حیات عینی جاودانه برخوردارند. به نظر می‌رسد راه درست بررسی دقیق گزاره‌های قرآن در موضوع حکومت و فقه است. گسل عمیقی بین این دو نهاد با داده‌های قرآن وجود دارد.
آیا استبدادهای سرکوب‌گر چین، کره شمالی، برزیل و حکومت‌های امثال اینها به علت وجود متنی به اسم قرآن است که بر سر گفتار بودن یا نوشتار بودن آن اختلاف شده و از دل این اختلاف استبداد دینی و فقهی سربرآورده است؟!
آیا چون نظرات مارکس و انگلس به صورت مکتوب به نسل‌های پسینی منتقل شد، و حالت گفتاری خود را از دست داد، استبدادهای این چنینی از دل آن برآمد. آیا استبدادهای مارکسیستی زاییدۀ تأویل متن بود؟! یا بی‌توجهی به متن و دستاویز قرار دادن آن؟!
و اما نکتة دیگر که قابل ذکر است این که، کمتر محققی در طول تاریخ یافت شده است، خصوصاً در زمینه‌های علوم انسانی و جامعه‌شناسی که نظرات دیگری را که هم‌آوا با دیدگاه‌های خود نیست بپذیرد، و یا اگر پذیرفت اعلام کند.
بر این پایه من نیز دیدگاه‌های خودم را نسبت به قرآن اظهار داشتم، بی‌آنکه بخواهم محققانِ مخالف آن را بپذیرند. در پایان همه به این نکته توجه داشته باشیم که این مباحث از همان صدر اسلام تا کنون مطرح بوده، مکاتبات گوناگونی پدید آمده، مدتی بر پهنۀ جهان اسلام زنده بوده و از میان رفته‌اند. قرآن مانده و مسلمانان، که تقریباً می‌توان گفت هیچ ارتباط معنوی و سازمانی با هم نداشته و ندارند. به امید روزی که چنین رخداد میمون و مبارکی حادث گردد.
وقتی مقاله را به پایان بردم و آماده ارسال آن شدم، پاسخ دانشمند قرآن پژوه و دوست گران‌سنگ جناب مهندس عبدالعلی بازرگان را هم دیدم و خواندم. البته ایشان هم به بخش مهمی از معرفی ساختاری قرآن پرداخته‌اند، که باید برای آشنایی بیشتر با دیدگاه‌هایشان به کتاب‌ها و مقالاتشان که در سایت شخصی ایشان موجود است مراجعه کرد. ضمناً برای دریافت شرح بیشتر در خصوص آنچه بر قلم حقیر جاری شد، و نیز آراء علامه حکیم آیت الله سید محمد جواد غروی به سایت www.arbabehekmat.com مراجعه فرمایید.
منتشر شده در سایت جرس